علي بن موسي (ع) طي اقامت خود در مرو، مركز علمي و اداري خراسان، تلاش گسترده اي را براي ترقي انديشه و اعتقادات مردم خراسان به عمل آوردند و با منظره هاي علمي با اهل كتاب و نحله هاي فكري گوناگون موجبات اعتلاء و ترقي معرفت و بينش ديني اين منطقه را فراهم كردند
مقدمه
علي بن موسي (ع) طي اقامت خود در مرو، مركز علمي و اداري خراسان، تلاش گسترده اي را براي ترقي انديشه و اعتقادات مردم خراسان به عمل آوردند و با منظره هاي علمي با اهل كتاب و نحله هاي فكري گوناگون موجبات اعتلاء و ترقي معرفت و بينش ديني اين منطقه را فراهم كردند. آن حضرت با تشكيل محافل علمي و كلامي و حديثي به دفاع از اسلام و فرهنگ اهل بيت پرداخته و به ايرادات و شبهات فرق پاسخ مي دادند.
شمار مناظرات امام رضا با اهل كتاب و نمايندگان مسيحيان، يهوديان، مانويان، زرتشتيان، صابئين، و فرق اسلامي، فراوان است. از آن جمله روزي مامون سران اديان و مذاهب زمان را جمع كرد و امام رضا را دعوت نمود تا با آن مناظره كنند .نخست جاثليق مسيحي به آن حضرت گفت: شما و همه مسلمانان و تمامي ما مسيحيان نبوت حضرت عيسي و كتاب انجيل را قبول داريم ولي نبوت پيغمبر شما مشكوك است، زيرا او را تنها شما قبول داريد. امام رضا (ع) فرمود: ما مسلمانان حضرت عيسي و انجيلي را قبول داريم كه امتش را پيغمبر آخرالزمان بشارت داده است و حوارين عيسي (ع) به او اقرار كرده اند، پس چرا مخالفت پيامبر و كتاب خود مي كني و پيغمبري را كه بشارت داده اند، نمي پذيري اين گونه مناظرات گوياي حركت عميق علمي و فرهنگي آن حضرت است. مباحث اين گفتگوهاي علمي كه به آرامي و در جو صميمي برگزار مي شد درباره آفرينش جهان، توحيد، صفات خداوند، انبياء الهي، عصمت آنان جبر و اختيار و امامت، تفسير آيات گوناگون قرآن، فضايل اهل بيت (ع) احاديث، دعا و احكام دين بود.
واژگان کلیدی:
امام رضا، هنر، فرهنگ
تاثیر حضور امام رضا بر فرهنگ و هنر ایرانی
پس از شهادت امام رضا در ایران تحولاتی عظیمی در فرهنگ و هنر ایرانی به وجود آمد که به شرح یک یک خواهیم پرداخت.
1- تاثیر در فرهنگ عمومی و مذهبی
الف- زیارت و آستان بوسی مزار اهل بیت:
هر چند که این موضوع تا پیش از حضور امام رضا در ایران وجود داشت و زیارت مکه و کربلا برای همگان به نوعی آزاد بود ولی پس از حضور امام رضا و تدفین ایشان در ایران، آداب زیارت حال و هوای دیگری پیدا نمود، راه اندازی کاروانهایی که به قصد زیارت امام رضا از اقصی نقاط کشور به سمت مشهد حرکت میکردند یکی از این تحولات است که مشقتها و سختیهای زایران از قبیل وجود راهزنان، مرگ و میر زایران در بین راه، باز ماندن از قافله، شفا یافتن بیماران و ... به عنوان سوژه هایی برای خلق آثار داستانی و شعر و در فرهنگ ایرانی به وجود آورد.
ب- مشهدی:
اصطلاحی که در سرتاسر کشور در بین مردم رایج است و عموما به اشخاصی که توفیق زیارت امام رضا را پیدا نموده اند اطلاق میگردد. همانگونه که به شخصی که حج نموده اصطلاح حاجی و به شخصی که به کربلا سفر نموده اصطلاح کربلایی به کار میبرند.
ج- تاثیر در آیینهای مختلف
آئین
«هر نوع ایمان و اعتقاد به غیر ماده را آئین می‌گویند. آئین کوششی است برای درک آن چه درک شدنی است و بیان آن چیزی که غیر قابل تقریر است. به قول ماکس مولر: آئین همیشه در میان بشر بوده است و جامعه‌ای یافت نمیشود که در آن عقیده به متافیزیک و ماوراء الطبیعه نباشد، اگرچه منکرین آن هم در طول تاریخ کم نبوده‌اند.»
درباره علل پیدایش آئین‌ها باید به اختصار بگوییم که آئین‌ها معلول ترس و امید انسان‌هاست و انسان‌ها از هر چیزی که می‌ترسیدند و یا به خیر هر چیزی که امیدوار می‌شدند، آن را می‌پرستیدند. آنها چون علت زلزله، توفان، بیماری‌ها و حوادث دیگر را نمی‌شناختند به پرستش قوای طبیعت روی می‌آوردند تا از آسیب حوادث مخوف در امان مانند.
روی هم رفته میتوان چنین اظهار کرد که گرایش انسان‌ها به آئین از علاقه بشری به پرستش خدا یافت شده است و هر کس در درون خویش کشش و میلی نسبت به ستایش خدا و خداجویی احساس می‌کند و مسلماً همین حالات قلبی باعث شده که در طول تاریخ، بشر به انواع و اقسام پرستش‌ها و عبادات روی آورده و هر چیزی را که خدا می‌پنداشته یا به نحوی آن را در سرنوشت خود موثر می‌دیده است، بپرستد. (1)
برگزاری آیینهای مختلف نمایشی از دیگر تاثیرات حضور امام رضا در ایران به شمار می آید مانند آیین عزاداری نمایشی که در دوران دیالمه از خلقت آدم تا زیارت امام رضا را برای مخاطبین اجرا میکردند. (2)
د- آیین نقاره کوبی:
این آیین در صحن مطهر علی بن موسی الرضا (ع) اجرا میگردید و اکنون به عنوان یکی از گونه های هنر موسیقی ایرانی به شماره می آید و از آنجا که سازهایی همچون نقاره و کرنا از سازهای فلکلور خراسان محسوب میشوند و از برکت وجود امام رضا رنگ و روی مذهبی به خود گرفته اند.
نقاره کوبی که قبل از طلوع و بعد از غروب خورشید به عنوان استقبال و بدرقه خورشید انجام میشد که بعدها در مراسم دیگری همچون نشان دادن شکوه پادشاهی، جشنها و اعیاد، اعلام فتوحات و آمادگی برای نبرد که رفته رفته بر موسیقی محلی نیز تاثیری شگرف ایجاد نمود (3)
مناقب خواني
سروده‌هاي شعرا در مدح و منقبت امامان معصوم توسط گروهي كه مناقب خوان ناميده مي‌شدند، براي مردم كوچه و بازار خوانده مي‌شد
«مناقب خوانها شبيه مداحان عمل مي‌كردند با اين تفاوت كه كار آنها محدود به اوصاف امامان و ائمة شيعة امام علي (ع) بوده و در اين زمينه به نقل حديث و روايت و داستان‌هاي حماسي و مذهبي مي‌پرداختند.» به همين دليل اين قبيل اشعار را مبدا اصلي حماسه نامه‌هاي مذهبي مي‌دانند.
در منقبت خواني‌هاي استان خراسان دربارة كرامات امام رضا (ع) اشعاري خوانده مي‌شد. اين اشعار اگر چه عاري از داستان‌هاي حماسي بودند ولي از لحاظ آموزشي و اخلاقي نكات مهمي را در بر داشتند. اين اشعار كه با حمد خداوند و نعت پيامبر اسلام و حضرت علي شروع مي‌شدند به بيان فضايل اخلاقي امام رضا بدون بيان داستاني زندگي ايشان مي‌پرداختند.
ه- چاوشی خوانی:
هنگام عزیمت و بازگشت مسافران از مشهد، دسته ای از مردم به استقبال و بدرقه زایر میرفتند و تا مسافتی بسیار کوتاه زایر را همراهی میکردند، که در هنگام بازگشت زایر را به در منزل میرساندند. در این بین شخصی به خواندن منقبت اهل بیت و گرفتن صلوات از مردم میپرداخت که به چاوشی خوانی معروف بود. به کرات دیده شده هنگامی که شخصی عازم مسافرت کربلا یا مشهد میباشد و چاوشی خوانی میکنند. در حین حرکت، اشخاصی با شنیدن صدای چاوشی عازم سفر میشوند.
نمونه های چاوشی خوانی
شکر خدا که تیر دعا بر هدف رسید روی سیاه ما به ضریح نجف رسید (4)
بارالها کن نصیب شیعیان هر سالها هم نجف هم کربلا هم مشهد شاه رضا
*تاثیر حضور امام رضا بر هنر ایرانی
جلوة امام رضا (ع) در نقالي و ديگر آيين‌هاي نمايشي مربوط به آن
نقالي
علامة دهخدا در رابطه با واژة نقال اينطور مي‌گويد: «اضافه‌گو ـ قصه خوان ـ كسي كه قصه و حكايت بيان مي‌كند ـ كسي كه در قهوه خانه‌ها و مجامعي از اين قبيل داستان‌هاي حماسي و سرگذشت پهلوانان و عياران را به آهنگي خاص نقل مي‌كند»
1- نقالي از جمله نمايش‌هاي مستقل است كه پس از اسلام شكل گسترده و نمايشي پيدا كرد. ريشة نقالي به قوالي پيش از اسلام باز مي‌گردد. مهمترين تفاوت اين دو گونة نمايشي مربوط به اجراي آنهاست. قوالي با ساز همراه بود ولي در نقالي، بدون ساز و با تكيه بر بازيگري، شرح و بيان نقال اجرا مي‌شد
نقل‌ها از لحاظ مضمون به چهار دستة اصلي طبقه بندي مي‌شوند:
1ـ نقل‌هاي تاريخي، اسطوره اي و حماسي.
2ـ نقل‌هاي پهلواني.
3ـ نقل‌هاي غنايي.
4ـ نقل‌هاي ديني و مذهبي.
بخش قابل توجهي از نقل‌هاي مورد استفاده در نواحي ايران از مضمون ديني و مذهبي برخوردار است. اين گروه از نقل‌ها به اشكال مختلفي مسايل اعتقادي را مورد توجه قرار داده و به باز پروري آنها مي‌پردازند. با توجه به موضوع مورد بحث، آن دسته از نقل‌هايي كه با محوريت امام رضا (ع) در آيين‌هاي نمايشي جلوه گر شدند مورد بررسي قرار گرفته و از بيان ديگر نقل‌هاي مذهبي صرفنظر شده است.
بعضي از نقل‌هاي مذهبي مستقيما تعدادي از احاديث قرآني يا روايات ديني و مذهبي را به عنوان جوهر اصلي خود برگزيده‌اند. نقل سرگذشت حضرت يوسف، نقل معجزات حضرت علي (ع)، نقل موسي پيامبر، نقل در آتش شدن حضرت ابراهيم، نقل معجزات حضرت امام رضا (ع) مهمترين اين گونه نقل‌ها است كه در نوروزخواني نيز مورد استفاده قرار مي‌گرفت. به طور مثال در نقل‌هاي مربوط به امام رضا (ع) داستان سفر ايشان از مدينه به طوس مورد توجه قرار مي‌گرفت. مهمترين ويژگي اين نقل، افزودن شاخ و برگ‌هاي عاميانه به اصل داستان و آوردن معجزات و كرامات مافوق طبيعي امام رضا (ع) است.
گروه ديگري از اين نقل‌ها مستقيما در رابطه با معنويات خاص و يا كرامات انبيا، اوليا و امامان شيعه است. نقل ضامن آهو از جملة اين نقل‌ها است. داستان اين نقل حكايت ضمانت امام رضا نزد صياد جهت آزاد سازي آهويي است كه برة شيرخواره‌اش در انتظار او است.
هنر نمایش
نمایش ایرانی را که باید با هنر عظیم شبیه خوانی شناخت ،براساس حضور امام رضا (ع) تحت تاثیر قرار گرفت و متون نمایشی بسیاری را براساس زندگی امام رضا در هنر تعزیه خلق شد .هرچند که تعزیه بر مبنای واقعه عاشورا شکل گرفت ولی رفته رفته بر اساس زندگی سایر ائمه نیز مجالس تعزیه سروده و اجرا میگردند. که ازمیان امامان معصوم، بعد از امام حسین (ع)، امام رضا(ع) بیشترین داستانهای تعزیه را به خود اختصاص داده که بر اساس زندگی این بزرگوار و همچنین واقعات مربوط به پس از شهادت ایشان به صورت متون نمایشی تعزیه در اختیار علاقمندان قرار گرفت تعزيه شكل تكامل يافته مراسم و سوگواري‌هاي مذهبي است كه از قرون اوليه اسلامي در ايران رواج يافتند كه خود اين مراسم نيز ريشه در آيين‌هاي قبل از اسلام داشتند. از زمان عضدالدوله ديلمي در قرن چهارم هجري، به راه انداختن دسته‌هاي عزاداري رواج يافت. برپايي دسته‌هاي سوگواري در سوگ سياوش، از قبل از اسلام آغاز شده بود. اين دسته‌ها شعرهايي را در ذكر مصايب شهداي كربلا مي‌خواندند. اين اشعار كه گاه به صورت سوال و جواب خوانده مي‌شد بعدها در شكل گيري گفتگوي نمايش‌هاي ديني نقش عمده‌اي داشتند.
اين مراسم و تظاهرات مذهبي با رسميت يافتن مذهب شيعه در دورة صفوي، شكل و هيبت منظم و سازمان يافته اي پيدا كرد و به تدريج با نوشته شدن حماسه‌هاي مذهبي و كتاب‌هايي در مدح و منقبت خاندان پيامبر (ص) و نيز ظهور پديده‌ها و عناصر فرهنگي، سياسي، اجتماعي و مراسم ديگر چون روضه خواني، واقعه گويي، نقالي، مناقب خواني، حمله خواني در اواخر دورة صفويه به شكل و صورت كنوني درآمدند. البته تعزيه و تعزيه خواني در تمام مناطق ايران در يك زمان و به يك شكل رواج نيافت و از نظر كيفيت و شيوة اجرا يكسان نبود، كه با توجه به خارج از بحث بودن اين موضوع از كنار آن مي‌گذريم.
جایگاه شخصیت امام رضا در تعزیه ها به دو صورت شکل میگیرد .
1- تعزیه هایی که ماجرای آن مربوط به دوران حیات امام میباشد و حضور فیزیکی امام را به وضوح میتوان درک نمود .مانند مجلس تعزیه شهادت امام رضا ،امام کاظم و.
ساختار مجلس تعزیه شهادت امام رضا (ع) بدینگونه است که امام از مدینه به طوس در حال حرکت میباشند و اتفاقاتی برای ایشان در طول مسیر رخ میدهد . وپس از حضور در طوس اتفاقات دیگری برای امام به وجود می آید و در نهایت با شهادت امام تعزیه به پایان میرسد .
خط اصلي داستان اين مجلس، سفر امام به ايران و شهادت او است اما در اين بين، این اتفاقات به جذابيت و كشمكش داستان اصلي كمك مي‌كنند.
اتفاقات و داستانهای مسیر حرکت امام از مدینه به طوس عبارتند از:
شفا دادن كور، ديدار با مرد سلماني و ملاقات او هنگام مرگ، خشك شدن باغ با نفرين امام و ضمانت آهو و شرمساري صياد، مكر پيرزن براي ضربه زدن به شخصيت امام و رسوا شدن او با مرگ پسرش.
اين داستان‌ها علي رغم ارتباط با يكديگر، ساختمان و قصه‌اي مستقل دارند و هر يك داراي آغاز، ميانه و پايان هستند. در مجلس شهادت امام رضا داستان‌هاي فرعي در بستر داستان اصلي قرار گرفته اند به طوري كه هيچ گاه پراكندگي در خط داستاني احساس نمي‌شود. اين تكنيك داستان پردازي به زيبايي توانسته بدون انقطاع ذهني مخاطب از داستان اصلي، توجه او را به خرده داستان‌هاي نمايش نيز جلب كند.
2- مربوط به ماجراهای دوران حیات امام رضا (ع) است ولی حضور امام به صورت عینی در این مجالس دیده نمیشود. مانند مجالس تعزیه عزیمت امامزادگان جلیل القدر از مدینه برای دیدار امام رضا (ع) که در راه کشته میشوند و آمار این مالس بالغ بر پنجاه مجلس میباشد . مانند مجلس تعزیه شاهچراغ که درمورد حضور شاهچراغ برادر امام رضا در ایران و چگونگی شهادت ایشان میباشد و همچنین تعزیه های مربوط به امامزاده های مدفون در ایران که در همه این شبیه نامه ها امامزادگان برای دیدار با امام رضا وارد ایران میشوند و دراقصی نقاط کشور ایران توسط حاکمین بلاد کشته میشوند .
3- ماجراهای مربوط به پس از حیات امام رضا (ع) که این نوع با فرهنگ ایرانی سنخیت بیشتری دارد . و حضور امام رضا (ع) را به صورت امام غیبی مشاهده میکنیم.ماجراهای این مجالس بیشتر مربوط به زیارت مزار امام هشتم واتفاقاتی است که برای زایرین رخ میدهد. دراین مجالس فرهنگهای مختلفی همچون چاوشی خوانی و قافله زوار وجود دارد که به صورت کلی نمایانگر فرهنگ اصیل ایرانی میباشند .مجالسی همچون:
زوار ترکمن
که ماجرای خانواده ای که برای زیارت امام رضا عازم خراسان میشوند و در راه دچار راهزنان میگردند که توسط امام رضا نجات می یابند
تعزیه هرمز چاریار
ماجرای مرد تاجر سنی مذهبی که برای تجارت وارد مشهد میشود و به اطرافیان میسپارد مراقب آن باشند که پسرش به زیارت امام رضا نرود که البته چنین عملی از سوی پسر انجام میشود و آن پسر در حرم امام رضا با مرد درویشی آشنا میشود و ...
تعزیه زوار غریب
ماجرای عزیمت زایری است که برای زیارت کربلا همراه کاروانی به راه می افتد و در راه از قافله عقب میماند و به صورت ناخواسته به قافله مشهد میپیوندد و ...
تاثیر حضور امام رضا بر نقاشی ایرانی
پرده خوانان که با نصب پرده های قهوه خانه ای به شرح ماجرای کربلا میپردازند. در بخشی از این پرده نقاشی قهوه خانه ای ماجراهای مربوط به زندگی امام رضا و کرامات ایشان نقاشی شده است. اتفاقاتی از قبیل شفای بیمار توسط امام، آتش گرفتن باغ و باغبان دشمن امام و ...
از دیگر موارد مربوط به تاثیر امام رضا بر نقاشی ایرانی، خلق مینیاتورهایی با موضوع امام رضا توسط هنرمندان.
پرده خواني
در ايران، در برخي مراسم، نقال، داستان خود را از روي تصويري كه روي پرده كشيده شده است شرح مي‌دهد. موضوع تصاوير پرده خواني دو بخش است: بخش اول: داستان‌هاي كهن ايران و حماسه‌هاي ملي، بخش دوم:
کلمات کليدي : امام رضا، فرهنگ هنر
© کپی رایت توسط : تعزیه خانه کرمان (کلیه حقوق مادی و معنوی مربوط و متعلق به این سایت است.)
برداشت مطالب فقط با اجازه کتبی و ذکر منبع امکان پذیر است .
نوشته شده در تاریخ : 19 آبان ماه ، 1390 (2915 مشاهده)
[ بازگشت ]
